4. Doorgrond systemen

  • Afdrukken
Gegevens
Gemaakt op donderdag 17 mei 2018 18:25
Laatst bijgewerkt op zaterdag 09 oktober 2021 01:07
Gepubliceerd op donderdag 17 mei 2018 18:25
Hits: 10598

Van mechanisch evenwicht naar complexe dynamiek


Volgens Raworth, hebben economen, sinds Isaac Newton, zich te veel laten leiden, door de veronderstelling dat je de economie kunt zien, als een voorspelbaar mechanisme. Deze neiging om economie te zien als een voorspelbaar mechanisme, komt ook, doordat mensen, vanaf hun vroegste ontwikkeling, korte termijn overlevingsstrategieën geleerd hebben. "Wanneer je je hand bij het vuur houdt trek je hem snel terug." De acties van mensen hadden lang weinig impact op hun omgeving. Er was sprake van een evenwicht tussen mens en omgeving. In de volksverhalen en sprookjes liep het na een moeilijk begin, meestal goed af. Mensen hebben op deze manier niet geleerd om te gaan met een snel veranderende, onstabiele en onvoorspelbare wereld.
De eerste economische modellen droegen dan ook kenmerken van voorspelbaarheid en evenwicht. Raworth citeert de 19e eeuwse econoom Jevons:

"Wij meten zwaartekracht door haar effect op de beweging van een slinger. Op dezelfde manier kunnen wij een inschatting maken van het verschil in gevoelens die ons tot een keuze hebben gebracht. De slinger vervangen wij in dit geval door onze keuze. De beweging voor- en achteruit van de slinger, ofwel onze inschatting wel of niet kopen, wordt weerspiegeld in de marktprijs."

Als voorbeeld van economie als een wiskundig voorspelbaar mechanisme, noemt Raworth: de wet van vraag en aanbod.
Men meende door manipulatie van prijzen of lonen, een evenwicht te kunnen bereiken van vraag en aanbod. Zie onderstaande diagram.

Ondanks alle economische evenwicht modellen - en waarschijnlijk door een heilig geloof dat men wel wist hoe economie werkt -, was geen enkele econoom in staat, de crisis van 2008, te zien aankomen, laat staan te voorspellen.
Economie, is door de vele factoren die elkaar onderling beïnvloeden, niet te verklaren, niet te sturen laat staan te voorspellen. Hoe plausibel deze diagrammen over vraag en aanbod ook lijken, zij benaderen de werkelijkheid van alledag niet.
Waarom dan dergelijke modellen gebruiken? Het is de hunkering van sociale wetenschappen zoals economie, sociologie en psychologie naar de exactheid van wiskunde en natuurwetenschappen. De eerste economen namen Isaac Newton de grote wis- en natuurkundige als lichtend voorbeeld. Door hun hunkering naar de exactheid van wiskunde zijn economen werk, inkomen, handel, produceren en consumeren gaan verklaren met wiskundige en statistische modellen. Dit zonder zich te realiseren dat het slechts een poging is, die met de werkelijkheid weinig te maken heeft.

Een complexe dans

Raworth beschrijft economie als een complex organisch systeem. Elk systeem kan bestaan uit een klein of heel groot aantal subsystemen.

Deze systemen beïnvloeden elkaar doordat zij op allerlei manieren met elkaar verbonden zijn, deels zelf organiserend, deels hiërarchisch.
Sommige systemen, hebben veel meer verbindingen dan andere, waardoor de invloed, die deze systemen uitoefenen of ondergaan, groter, ingewikkelder en anders is.

De invloed van systemen op elkaar, heet wederkerigheid. Deze wederkerigheid, blijkt uit een een actieve en uitgestelde in- en uitstroom. Wanneer bijvoorbeeld de leidinggevende een opdracht geeft aan zijn werknemers, wil dat niet zeggen dat alle werknemers meteen begrepen hebben hoe zij de opdracht moeten uitvoeren.
Een systeem is niet lineair. Wanneer je een bedrijfje van 4 personen hebt betekent dat niet dat je vier keer de productie van elke persoon produceert. Misschien produceer je wel voor drie personen of 5. Dat heeft te maken met hoe je samenwerkt. Doordat systemen niet lineair zijn versterken of remmen zij elkaar af.

Denk bij een eenvoudig systeem aan een bad waar water instroomt en weer uitstroomt. Of het bad vol water raakt is afhankelijk van hoe ver de kraan openstaat, de waterdruk en verder van de grootte van het waterputje.


Een complexer systeem is een zwerm spreeuwen die op het einde van de zomer wanneer de zon zakt, een volkomen synchrone dans in de lucht uitvoert. Het is net een wolk, die bliksemsnel van vorm verandert. Er komen spreeuwen bij en er vliegen spreeuwen weg. Soms zijn het twee wolken die zich weer samenvoegen. De spreeuwen vliegen op slechts een vleugellengte afstand, zonder ooit in botsing te komen met elkaar. Er lijkt sprake van een volmaakte synchroniciteit. Het is niet alleen complex vanwege de luchtacrobatiek maar ook doordat elke spreeuw zelf een complex systeem is.

Een complex systeem is ook een markt waar vee wordt verhandeld. Ook hier is het niet alleen een kwestie van vraag of aanbod, de hoeveelheid verkopers en het aantal kopers. Het spel van loven en bieden is een ingewikkeld wederzijds spel waar ook psychologische elementen een rol spelen, zoals: intelligentie, sympathie, verwachtingen, overtuigingskracht, alertheid, kennis en ervaring. Wanneer men een ander iets ziet kopen of verkopen, neemt de druk toe, zelf ook te kopen. Niet voor niets luidt het spreekwoord: Zien kopen doet kopen. Er zijn impulsieve en afwachtende kopers. Goed of slecht weer speelt een rol.
Elk systeem kent twee wederkerigheidsvormen: een elkaar versterkende vorm en een balancerende of negatieve vorm.
Wat betreft de elkaar versterkende vorm van wederkerigheid geldt hoe meer aanwezig is, hoe meer je krijgt. Denk aan rijken die steeds rijker worden en armen steeds armer.
Denk aan de oververhitte economische groei vanaf 1998 tot 2007. Burgers kochten op grote schaal aandelen met het geloof dat deze aandelen alleen maar meer waard konden worden. In Ierland en Spanje werden vele woningen gebouwd die naar later bleek niemand kon betalen. Er werden door banken rentes beloofd, die ze met geen mogelijkheid konden uitkeren. Denk aan de banken in IJsland.
Mensen die onvoldoende inkomen hadden om de rente van een hypotheek te betalen, kregen toch een hypotheek. De huizenprijzen bleven immers stijgen. De banken verkochten deze hypotheken, verpakt als rentederivaten, weer door aan iedereen, die ze maar wilde hebben en iedereen wilde ze kopen.
Het grote balancerende corrigerend effect van dit systeem kon niet uitblijven. Veel huiseigenaren in de VS konden de kosten van de hypotheek niet opbrengen en verloren hun woning.
Een grote bank in de VS: Lehman Brothers, moest vanwege deze niet meer te innen hypotheken, in 2007, 70 miljard Dollar afschrijven en ging failliet. Banken in heel Europa, die hadden geïnvesteerd in deze zogenaamde subprime hypotheken maar deze ook zelf hadden verstrekt, moesten door de overheid gered worden. In Nederland en België waren dat Fortis, ABN/Amro, ING en SNS. Vele miljarden belastinggeld werd hieraan uitgegeven. Dit alles ging ten koste van zorgsystemen, onderwijsinstellingen, politie, sociale vangnetten, pensioenen, lonen. Zelfs defensie werd gekort. Het geld kwam van de belastingbetaler. Kortom de Burger.

Een systeem kan langzaam en snel reageren. De zwerm spreeuwen heeft bijvoorbeeld geen moeite met reageren. Zoals het schouwspel van de veranderende wolk spreeuwen ons verrast en blijft boeien. Zo verrassend was ook de kredietcrisis. Iedereen geloofde heilig in de groei tot het onvoorstelbare gebeurde en banken en zelfs landen als Argentinië en Griekenland, gered moesten worden van faillissement. Hieruit bleek, dat niet te voorspellen is, op welk moment de groei in de negatieve richting gebalanceerd werd. Ook is nu niet te zeggen hoe snel het zal gaan om de gevolgen van de crisis te herstellen.
In een systeem kan er ook een uitstel van groei optreden. Wanneer je, zoals nu gebeurt, jaarlijks een hoeveelheid bos ter grootte van Nederland kapt, zal het 40 tot 150 vele jaren, duren voor je weer dezelfde hoeveelheid bomen terug hebt.
Wanneer je een groot aantal mensen uit de thuiszorg, ontslagen hebt, zal het jaren duren voor je voldoende deskundigheid en voldoende thuiszorgers terug hebt.
Daarbij komt dat een systeem langzaam en snel kan reageren. Wanneer er bij de politie een reorganisatie plaatsvindt duurt het misschien wel tien jaar, voordat iedereen weer perfect zijn rol kent en alles in weer evenwicht is. Dit laatste heeft te maken met een ander kenmerk van een complex systeem. Het is niet lineair. Wanneer iedereen bij de politie zijn taak kent en op de hoogte is van de sterke en zwakke punten van zijn collega, dan zullen ze samen veel effectiever dingen aanpakken dan wanneer iedereen bezig is zijn rol te vinden. 1+1= dan 3 in plaats van minder dan 2.
De ineenstorting van een systeem, zoals bijvoorbeeld het failliet van Lehman Brothers, dat voor een wereldwijde economische crisis zorgde, was het resultaat van een langzaam opgebouwde onevenwichtigheid. Denk aan het grote aantal ongedekte hypotheken.

Economische complexiteit

Raworth concludeert, dat blijven denken in een evenwicht van vraag en aanbod, niet zal leiden, tot meer begrip van de economie.
Een dergelijk economisch model, gaat er teveel van uit dat er zoiets bestaat als gelijkwaardige competitie, volledige geïnformeerdheid en rationeel handelen.
Er zijn wel economen geweest, die zich gerealiseerd hebben dat het evenwicht van vraag en aanbod, te beperkt is om uitspraken en voorspellingen te doen, over de economie die eigenlijk functioneert als een aantal met elkaar verbonden systemen, zoals markten, globalisering, banken en kuddegedrag, zoals het gezamenlijk opblazen van zeepbellen: denk aan de recente investeringsgekte rondom de bitcoin.
Echter er waren ook economen, die meegingen in het geloof, dat succes leidt tot meer succes.

Zeepbellen opblazen tot ze barsten. dat is de dynamiek van de financiële wereld

De prijzen van aandelen lijken op zeepbellen. Ze worden opgeblazen tot ze barsten. Beurshandelaren lijken op een zwerm spreeuwen. Ze maken bijna synchroon de vreemdste capriolen. Met dat verschil dat spreeuwen nooit vallen of tegen elkaar botsen. Hoe moeilijk het is om een koers te voorspellen blijkt wel uit het feit dat Newton die door velen wordt gezien als een van de grootste wetenschappers aller tijden er met boter en suiker in ging, toen hij belegde in aandelen van The South Sea Company en al het kapitaal wat hij gedurende zijn leven vergaard had, verloor, toen deze zeepbel barstte.
Tot de financiële crisis van 2008 realiseerde zich bijna geen enkele econoom hoe onderling verweven financiële instellingen zoals banken, pensioenfondsen beleggingsmaatschappijen en overheden wereldwijd, zijn geraakt. Risico spreiding was er niet omdat iedereen dezelfde grote risico's was aangegaan.
Nadien lijkt het erop dat jan en alleman weer op dezelfde toer is verdergegaan. Wel zijn er meer pogingen de onderlinge verwevenheid en de mogelijke gevolgen beter te begrijpen door het ontwerpen van computermodellen, die met vele op elkaar inwerkende factoren rekening houden.

Het krachtenspel van de ongelijke verdeling

In de wereld van de markt economie en de wet van vraag en aanbod gaat men er van uit dat mensen met een overeenkomstig talent, evenveel welvaart zullen vergaren. Wel zullen er kleine verschillen kunnen optreden omdat de een harder werkt dan de ander en misschien meer gebruik maakt van technische hulpmiddelen.
Echter wij zien dat de markteconomie niet bewerkstelligt dat mensen met gelijke talenten en inspanningen in staat zijn een gelijk inkomen of gelijke welvaart te vergaren. De welvaart in de wereld is onevenwichtig verdeeld: armen worden armer en rijken worden rijker. Hierbij lijkt er geen enkele relatie met verschil in talent maar meer met verschil in omstandigheden.
In de VS heeft de upper middle class, die 20 % van de bevolking uitmaakt, zijn inkomen tussen 1979 en 2013 met 70% zien toenemen. De onderste 80% verdieners van de VS heeft zijn inkomen in deze periode met 40% zien toenemen. Overigens moet hierbij vermeld worden dat diezelfde upper middle class zijn inkomen tussen 2000 en 2017 niet of nauwelijks heeft zien toenemen. Daarbij komt dat tussen 1988 en 2008 wereldwijd, een uitholling plaats van de middenklasse. Dat geldt niet voor de bovenste 1% verdieners die zijn inkomen wel explosief zag stijgen. Bij de bovenste 0,5 % steeg het inkomen zelfs nog meer.
De Franse econoom Piketty geeft het voorbeeld van de erfgename van het grote cosmetica concern Lancome, die zonder inspanning of noemenswaardige talenten, haar kapitaal elk jaar, met vele miljoenen euro's ziet toenemen.
Spelletjes zoals Monopoly en simulatie computergames zoals Sugarscape, laten een overeenkomstige tendens zien. Degenen die het geluk hebben, sneller een deel van de welvaart te veroveren, zijn ook vaak degenen die blijvend rijker worden en uiteindelijk alle andere deelnemers reduceren tot niet bezitter.

In het bedrijfsleven zien we dat de bedrijven die er in slagen een monopolie te veroveren ook de bedrijven zijn die er in slagen hun productiekosten te verlagen en hun winsten te verhogen. Met als resultaat dat de grote bedrijven meer dan 80% van de wereldhandel controleren en daarin nog steeds groeien.

De dynamiek van de klimaatverandering

Beleidsmakers, regeringen, VN en studenten die zich met klimaat bezighouden, dienen zich bewust te zijn van het gegeven dat het verminderen van de CO2 uitstoot niet direct zal leiden tot een afname van de broeikasgassen in de atmosfeer. Dat is omdat de CO2 uitstoot tegenwoordig meer dan 2 keer zo groot is als de afname en nog steeds groeiende. Dat betekent dat de temperatuur op aarde de komende jaren zal blijven stijgen en met de temperatuurstijging zal de zeespiegel zo stijgen dat een aantal gebieden op aarde, die nu nog bewoond zijn, onder water zullen komen te staan.
Men heeft via computersimulatie en spelvorm geprobeerd dit inzichtelijk te maken bij grote organisaties en landen. Er is echter nog veel meer bewustwording nodig, om iedereen van de urgentie van deze naderende rampen te doordringen en de noodzaak in actie te komen en op grote schaal en kleine schaal hierin aan het werk te gaan.
Tot nu toe is niet gebleken dat de marktmechanismen adequaat reageren op de onbeperkte groei van productie, uitputting van de hulpbronnen van de aarde, fossiele brandstoffen, ertsen, landbouwgrond voor voedselproductie, bevolkingsgroei en milieuvervuiling.
Bekend is dat de regenwouden te beschouwen zijn als de longen van de aarde. Door de houtkap neemt de oppervlakte in een razend tempo af. Dat heeft niet alleen gevolgen voor het opraken van de houtvoorraad maar ook voor de leefbaarheid voor mens en dier.

De kans is zeker aanwezig dat de aarde op den duur niet meer voor voldoende bronnen kan zorgen om de productie aan de gang te houden, met als gevolg tekorten op alle vitale gebieden en dreigende hongersnoden.

Een systeem is te vergelijken met de natuur

De huidige samenleving en economie laat zich niet vangen in eenvoudige mechanische modellen zoals de vrije markteconomie van vraag en aanbod. Eenvoudige eenduidige oplossingen zijn er niet voor alle gebieden. Op de ene plaats in de samenleving en economie, zal een eenvoudige aanpassing, leiden tot een grote succesvolle verandering, die op een andere plaats niet zal werken. Er zal gelijktijdig met meerdere aanpassingen gewerkt moeten worden, die ook weer veranderd en aangepast kunnen worden, wanneer ze werken en niet werken. In de huidige samenleving werkt het op vele plaatsen ook al goed. Daar hoeft vanzelfsprekend weinig veranderd te worden. De nieuwe principes die aan de maatschappij en economie ten grondslag liggen, zijn: mensen zelf verantwoordelijk maken en van middelen voorzien om hun samenleving vorm te geven. Daarbij geldt dat middelen, kennis en productie gedeeld worden en geschikt worden gemaakt of zodanig ontworpen dat alle middelen zich niet ergens accumuleren maar terugvloeien naar iedereen. Het gaat niet om het controleren en sturen van deze processen maar om het scheppen van de voorwaarden voor deze processen. Aanpassingen mogen door iedereen gemaakt worden. Er dient een gezonde hiërarchie van deskundigheid en verdeling te zijn, dienstbaar aan de gemeenschap maar ook dienstbaar aan het grotere geheel en een hoge graad van zelforganisatie en veerkracht door voldoende mensen en middelen.

Volgens Raworth is de huidige economie verdeeld, aangezien welvaart en welzijn aan miljarden mensen, op vele gebieden onthouden wordt en 1% van de mensheid meer dan 45% van alle middelen en welvaart in bezit houdt. Dat wat geproduceerd wordt vloeit veelal niet terug in de economie en de economie is nog onvoldoende in staat welvaart en welzijn te verdelen.

Ethiek

Raworth vindt dat economen zich een aantal ethische normen eigen moeten maken:
  • Streef naar menselijk welzijn, afhankelijk van een bloeiend web van leven.
  • Dien de gemeenschap door haar autonomie te respecteren, en je te verzekeren van haar betrokkenheid en instemming, daarbij bewust van de ongelijkheid en verschillen.
  • Wees voorzichtig met beleid en probeer lijden van de meest kwetsbaren te voorkomen.
  • Erken de tekortkomingen van modellen.

Literatuur

Raworth, Kate, Doughnut Economics, Seven Ways to Think Like a 21-st Century Economist. Random houseBusiness Books, London, (2017)

Video

What is a Complex System?

Inhoud:

Inleiding en samenvatting Doughnut Economics
1. Verander het doel van economie
2. Kijk naar het volledige plaatje
3. Koester de menselijke aard
4. Doorgrond systemen
5. Hoe verdeel je welvaart?
6. Maak alleen wat je kunt hergebruiken
7. Agnostisch over groei
8. Donut economie kan de mens en de aarde redden